Kansen en uitdagingen voor middelgrote gemeenten richting een future green city

Zestig gemeenten in ons land hebben een bijzondere positie: ze hebben tussen de 50.000 en 100.000 inwoners en zijn daarmee middelgrote gemeenten. Maar wat kenmerkt die gemeenten en wat zijn de kansen en uitdagingen waar zij voor staan in de openbare ruimte?

Opgaven voor alle gemeenten

Elke gemeente in Nederland staat voor ongeveer dezelfde uitdagingen in de openbare ruimte: klimaatbestendigheid, meer biodiversiteit, ruimte voor ontmoeting en beweging, meer betrokkenheid, et cetera (zie figuur 9).

Onze stelling die we in dit artikel uitwerken, is:

De omstandigheden van een gemeente bepalen voor een groot deel in hoeverre een gemeente invulling kan geven aan de opgaven in de fysieke leefomgeving, en middelgrote gemeenten hebben hierin een voordeel.

Ons adviesbureau werkt landelijk, zowel met kleine, middelgrote als grote gemeenten. Wij zien dat door die verschillende omstandigheden geen gemeente echt hetzelfde is en daarmee de invulling van beleid, beheer en uitvoeringstaken verschillend wordt opgepakt. In dit artikel kijken we specifiek naar de middelgrote gemeenten. Kan je wel spreken over dé middelgrote gemeente of zijn andere factoren relevanter dan puur het aantal inwoners? En welke kansen en uitdagingen liggen er voor middelgrote gemeenten?

Figuur 1. Negen belangrijke opgaven voor de fysieke leefomgeving (bron: waardenmodel leefomgeving)

Figuur 2. Middelgrote gemeenten anno 2023 (Bron: CBS Statline)

Wat zijn de middelgrote gemeenten in Nederland?

Een veelgebruikte indeling om onderscheid te maken tussen kleine, middelgrote en grote gemeenten is het aantal inwoners:

  • <50.000 inwoners = klein
  • 50.000-100.000 inwoners = middelgroot
  • >100.000 inwoners = groot

Veruit de meeste gemeenten in Nederland zijn klein, namelijk 250 stuks. Er zijn 32 grote gemeenten. Wij focussen ons in dit artikel op de 60 middelgrote gemeenten. Op de kaart in figuur 2 is te zien waar deze gemeenten liggen en wat de oppervlakte is van deze gemeenten. En daarmee komen we meteen tot een eerste constatering: de diversiteit binnen deze groep gemeenten is enorm. Van landelijk gelegen gemeenten met enorme oppervlaktes, tot stedelijke gemeenten zonder buitengebied. En van gemeenten met veel wegen in beheer tot gemeenten met relatief weinig wegen. De hoeveelheid wegen die gemeenten in beheer hebben, is een belangrijke indicator voor het beheerareaal van een gemeente. Vandaar dat we die ook meenemen: in tabel 1 staan een aantal gemeenten die illustreren hoezeer die kenmerken uiteen kunnen lopen. Op de website xxxxxxxxx staan alle middelgrote gemeenten met deze kenmerken.

Gemeente Aantal inwoners Aantal inwoners per km² Lengte gemeentelijke wegen km
Capelle aan den IJssel 67552 4777 214
De Fryske Marren 51992 148 756
Hardenberg 62509 200 968
Heerlen 87122 1940 425
Helmond 94898 1785 515
Hoorn 75216 3692 299
Land van Cuijk 91423 268 1276
Schiedam 80628 4528 216
Súdwest-Fryslân 90883 174 1192
Veenendaal 68525 3528 232

Tabel 1. Aantal voorbeelden van verschillende kenmerken middelgrote gemeenten per 2023 (Bron: CBS Statline)

Wat zegt dit nu?

Een gemeente met veel buitengebied en een aantal kleinere kernen heeft met hele andere uitdagingen te maken dan een hoog-stedelijke gemeente zonder buitengebied. Dat wat hen in dit geval bindt, is het aantal inwoners. En dat heeft – ondanks de verschillen – weldegelijk wat te zeggen. Het aantal inwoners van een gemeente heeft namelijk invloed op een aantal zaken, met als belangrijkste: de financiën en de organisatie.

De financiën

De komende jaren worden erg spannend wat betreft de gemeentebegrotingen – wij merken dat nu al bij gemeenten. De grootste inkomstenbron voor gemeenten is het Gemeentefonds dat het Rijk uitkeert. Bij de verdeling van die middelen wordt gekeken naar de kenmerken van een gemeente en naar de belastingcapaciteit. Het gaat om onder andere: het aantal inwoners; het aantal jongeren; het aantal uitkeringsgerechtigden; de oppervlakte van de gemeente; en de grootte van de watergebieden. (bron)

Het gaat voor dit artikel te ver om diep in te gaan op deze verdeling en de verhouding tussen de verschillende maatstaven. Wat voor nu relevant is mee te nemen, is dat in de fysieke kenmerken de grootte van de gemeente, eventuele meerkernigheid, bodemfactoren en oeverlengte wel meegenomen worden, maar de weglengte niet. En zeker als het gaat om beheer en onderhoud, is die weglengte wel van belang! Gemeenten met één kern, een groot buitengebied met daarin veel wegen en met bermen die ze zelf onderhouden hebben hierin dus een nadeel.

De organisatie

Het aantal ambtenaren hangt grotendeels samen met het aantal inwoners van een gemeente. Gemiddeld genomen heeft een gemeente met veel inwoners ook een groot ambtelijk apparaat. Middelgrote gemeenten hebben daarmee in de basis een mooie schaal. Een vrij grote organisatie, maar ook weer niet té groot waardoor afdelingen teveel op afstand komen te staan. Dit maakt het mogelijk om aan de ene kant de lijnen kort te kunnen houden en aan de andere biedt het ook voldoende ruimte voor specialisten en het werken met programma’s.

Hier zit wel meteen een uitdaging. Want ook bij middelgrote gemeenten bestaat het risico dat afdelingen op te grote afstand van elkaar komen te staan. Terwijl een integrale samenwerking zo belangrijk is! Samenwerking tussen fysiek en sociaal; inrichting en beheer; groen en water; beleid en uitvoering; binnen en buiten de gemeente… Door deze verbindingen te leggen ga je samen meerwaarde creëren. En werk je aan de opgaven waar we eerder over spraken, zoals klimaatadaptatie, gezondheid en betrokkenheid.

Actief aan de slag met de opgaven

Opgaven die in de inleiding zijn genoemd gelden voor alle gemeenten, ongeacht het aantal inwoners. Hebben middelgrote gemeenten hierin nou een streepje voor of juist een extra grote uitdaging? Wat wij in de praktijk zien:

  • Kleine gemeenten zijn vaak sterk in het doen: aan de slag gaan, korte lijnen, uitvoeringsgericht, waarbij het opstellen van visies en beleid soms wat op de achtergrond blijft.
  • Grote gemeenten zijn vaak sterk is het maken van mooie visies en plannen, het werken met programma’s, waarbij de link naar de uitvoering nog weleens ontbreekt.
  • Middelgrote gemeenten hebben de kans om hierin de gulden middelweg te bewandelen: vanuit een visie en beleid concreet aan de slag. Lukt dit altijd? Nee. Maar de kansen zijn er zeker!

Tips voor middelgrote gemeenten

(Maar ook relevant voor kleine en grote gemeenten…)

  • Wees je bewust van de kenmerken van jouw gemeente. Heb je veel areaal om te beheren? Hoe is het gebruik? Wat is de leeftijd en opbouw van je areaal? Maar ook: wie zijn je inwoners? Welke opgaven spelen er in jouw gemeente?
  • Werk vanuit een gedeelde visie en beleid, vertaal dit op tactisch niveau en koppel dit aan de praktijk. Maar ook andersom: gebruik praktijkervaring om je visie en beleid op te stellen.
  • Zorg voor een heldere organisatiestructuur, waarin taken, rollen en verantwoordelijkheden duidelijk zijn.
  • Zorg dat je dichtbij de inwoners staat. Een gebiedsgerichte benadering kan daarbij helpen.
  • Leer van elkaar! Zowel van andere middelgrote gemeenten, als van grote of kleine gemeente.

    Tot slot

    De stelling waarmee we begonnen “De omstandigheden van een gemeente bepalen voor een groot deel in hoeverre een gemeente invulling kan geven aan de opgaven in de fysieke leefomgeving, en middelgrote gemeenten hebben hierin een voordeel.” vraagt in onze ogen om een belangrijke aanvulling, namelijk:
    “mits de randvoorwaarden van heldere beleidsdoelen, duidelijke organisatie (samenwerking binnen buiten en tussen domeinen op orde) en voldoende middelen (capaciteit en budget) optimaal aanwezig zijn.”

    Meer informatie?
    Kijk eens op www.waardenmodelleefomgeving.nl of cyber-adviseurs.nl

    Regionale kerncijfers Nederland 2023, middelgrote gemeenten, bron CBS

    gemeenten aantal inwoners oppervlakte km² aantal inwoners per km² lengte wegen
    Almelo 73.949 69 1.101 508
    Altena 57.726 227 289 643
    Amstelveen 94.418 44 2.297 318
    Assen 69.414 83 848 470
    Barneveld 61.655 177 351 619
    Bergen op Zoom 68.864 93 861 439
    Capelle aan den IJssel 67.552 15 4.777 214
    De Fryske Marren 51.992 549 148 756
    Den Helder 56.539 179 1.254 305
    Dijk en Waard 88.985 67 1.438 458
    Doetinchem 59.195 80 749 458
    Goeree-Overflakkee 51.590 422 197 298
    Gooise Meren 60.341 75 1.456 288
    Gouda 75.316 18 4.565 231
    Hardenberg 62.509 317 200 968
    Heerenveen 51.637 198 272 548
    Heerlen 87.122 46 1.940 425
    Helmond 94.898 55 1.785 515
    Hengelo (O.) 82.311 62 1.353 502
    Hilversum 93.345 46 2.047 328
    Hoeksche Waard 89.760 324 334 446
    Hoogeveen 56.433 129 442 473
    Hoorn 75.216 53 3.692 299
    Houten 50.581 59 921 295
    Kampen 55.614 162 394 426
    Katwijk 66.607 31 2.685 217
    Krimpenerwaard 57.700 161 389 207
    Land van Cuijk 91.423 352 268 1.276
    Lansingerland 64.754 56 1.216 360
    Leidschendam-Voorburg 77.753 36 2.384 240
    Lelystad 83.033 765 363 601
    Maashorst 58.934 138 429 582
    Meierijstad 83.715 186 455 899
    Midden-Groningen 61.554 296 221 704
    Nieuwegein 65.426 26 2.794 282
    Nissewaard 86.833 84 1.184 323
    Oosterhout 57.425 73 804 388
    Oss 94.437 171 583 816
    Pijnacker-Nootdorp 57.672 39 1.564 243
    Purmerend 93.992 97 1.004 315
    Rijswijk (ZH.) 57.997 15 4.150 174
    Roermond 59.981 71 989 416
    Roosendaal 77.613 107 729 539
    Schiedam 80.628 20 4.528 216
    Sittard-Geleen 92.234 81 1.173 610
    Smallingerland 56.098 126 479 464
    Stichtse Vecht 65.771 107 685 364
    Súdwest-Fryslân 90.883 908 174 1.192
    Terneuzen 54.993 318 220 364
    Utrechtse Heuvelrug 50.429 134 382 408
    Veenendaal 68.525 20 3.528 232
    Velsen 68.790 63 1.528 305
    Vijfheerenlanden 60.052 153 411 246
    Vlaardingen 75.079 27 3.214 225
    Voorne aan Zee 73.945 190 607 315
    Weert 50.872 106 488 563
    West Betuwe 52.720 229 244 647
    Westerkwartier 64.946 369 179 861
    Woerden 53.244 93 601 284
    Zeist 66.629 49 1.374 270

    Nieuwsberichten

    Hou mij op de hoogte van het laatste nieuws